Gülen güldüren, düşünen düşündürene öğretici (didaktik) fıkraları ile birçok insanın tanıdığı Nasredddin Hoca, çok eskiden Sivrihisar'da müftülük yapmış Hasan Efendi adlı bir kişinin yazdığı esere göre, 1208 veya 1209 yılında Eskişehir'in Sivrihisar kazasına bağlı Hortu Köyü'nde doğmuştur. Babası köyün imamı olup, adı Abdullah Efendi'dir. Nasreddin Hoca da babasından sonra aynı vazifede bulunmuştur. 1237 veya 1238 yılında yerini Mehmed adlı bir kişiye bırakarak Seyyid Mahmud Hayrani isimli bir zattan ilim öğrenmek için Akşehir'e taşınmıştır. Nasreddin Hoca'nın halkın hayallerinden doğmuş efsanevi bir kişi olduğu yolundaki tezlerin hepsi günümüzde bulunan mezar taşları, kitabeler ve vakıf kayıtları sayesinde çürütülmüş bulunmaktadır. Hoca, yalnız Anadolu Türklüğünün değil, bütün Türk dünyasının, ayrıca Balkanların ve Batılıların da tebessüm kaynagı olmuş, kişiligi Çin sınırını aşan bir boyut kazanmıştır. Hatta İtalya'nın Sicilya Adası halkı arasındaki fıkralarda devamlı ismi geçen "Giufà"" karakterinin de Nasreddin Hoca hikayelerinden alınmış olduğu bilinmektedir.
Fıkralarından anlaşıldığına göre Hoca, tipik bir XIII. Yüzyıl Anadolu kasabalısıdır. Onun babacan, güler yüzlü, nükteci kişiliğinin çevresinde karısı, oğlu, komşuları, kasaba esnafı, çocuklan ve köylüler yerinin alır. Yazıya geçirilmiş ilk Nasreddin Hoca hikâyesi, Ebu'l Hayr Rumi'nin 1480 tarihli Sarı Saltuk'un hayatını anlatan Saltukname'sinde bulunmaktadır. "Saltukname", Fatih Sultan Mehmet'in oğlu Cem Sultan'ın, şehzadeliği esnasında verdiği talimat üzerine Ebül Hayr Rumi tarafından yedi senelik bir çalışma sonucunda Türk sözlü geleneğinden toplanarak 1480 yılında tamamlanmış ve kitaplaştırılmıştır.
Fıkraları dikkatle incelendiğinde Müslüman Türk halkanın mizah sembolü olan Nasreddin Hoca'nın hazırcevap, insanları kırmadan doğruyu söyleyen, yeri geldiğinde kendisiyle de alay etmeyi bilen bir tip olduğu görülür. Çok yönlü bir mizah içeren Nasreddin Hoca fıkralarının genel nitelikleri güldürücü, düşündürücü, öğretici, eğlendirici ve şaşırtıcı olmalardır.
Özhan Öztürk Nasreddin Hoca'nın Moğol işgali altında kıvranan Anadolu halkının çaresiz yazgısının sembolü olduğunu, yazılı basının olmadığı bir dönemde yöneticiler ve kamu düzeninin eleştirisinin Hoca'nın ağzından dile getirildiğini yazarLondra'daki British Museum'da Haza Terceme-i Nasreddin Efendi Rahme başlıklı yazma eser vardır. Ancak bu eserdeki latifelerin bir kısmı, onun üslubuna ve nükte tekniğine uymamaktadır. Nitekim eserin sonunda bu durum; "İşte, Nasreddin Efendi'nin kibar-ı evliyadan (Evliyanın Büyüklerinden) olduğuna şek ve şüphe yoktur. Merhumun bu kıssalardan haberi var - yok böyle yazmışlar. Her kim okuyup tamamında bu merhumun ruhu için bir Fatiha bağışlarsa, Hak sübhane ve teala ol kimsenin ahir ve akıbetini hayreyleye" şeklinde belirtilmiştir. Ayrıca, Nasreddin Hoca adlı eserde de başka nüktelerine yer verilmiştir.Saim Sakaoğlu'nun Nasreddin Hoca kitabında yazdığına göre, Konya'nın Akşehir ilçesinde bulunan Nasreddin Hoca türbesi ile ilgili halk arasında çeşitli inanış ve gelenekler vardır. Akşehir halkı yağmur yağmadığı zaman Hoca türbesine gider ve yağmur duası eder. Onun mezarından alınan toprağın göz ağrısına iyi geldiğine inanılır. Hoca'nın türbesine gelip de gülmeyenin başına bir iş geleceğine inanılır. Yeni doğan çocukların göbek bağı türbeye gömülür. Düğünlerden önce türbeye gidilerek "mollalarının da al bize gel" diye merasim yapılır.
Nasrettin Hoca şişman mıydı? Bu yazı V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresinde Nasreddin Hoca ile ilgili çalışmalardan ve İslam Ansiklopedisi'nin Nasreddin Hoca bölümünden yararlanarak yazılmıştır.