Son senelerde İslam medeniyetinde kitap ve kütüphanelerin tarihine dair önemli eserler yayınlanıyor. Kütüphane tarihi çalışmalarında şüphesiz en önemli temel kaynaklar günümüze kadar ulaşabilen ve kütüphane kataloğu içeren yazmalar oluşturuyor. Yeni Şafak Kitap’ın Ağustos 2017’de yayınlanan sayısında Eyyubi dönemine ait Eşrefiye Kütüphanesi’nin kataloğuna dair bir tanıtım yazısı yazmıştım.
Bu yazımızda ise Sultan II. Beyazıt döneminde Osmanlı Saray Kütüphanesi için 1502-4 yılları arasında saray kütüphanecisi Hayreddin Hızır Atufi (ö. 1541) tarafından kaleme alınan bir kütüphane envanterini ve bu envanterin tıpkıbasımını, transliterasyonuyla analizlerini içeren çok önemli bir yayını tanıtacağız.
KÜLTÜR TARİHİNE AÇILAN PENCERE
Erken Osmanlı dönemi kütüphanelerine dair günümüze ulaşan en önemli kaynaklardan biri olan bu envanter, Prof. Dr. İsmail E. Erünsal tarafından keşfedilen ve günümüzde Macaristan Bilimler Akademisi Kütüphanesi’nin Doğu Koleksiyonları bölümünde MS Török F.59 numarada kayıtlı olan bir Osmanlıca/Arapça yazmadır.
Yaklaşık 5000 cilt ve 7000 eserin kaydını içeren bu yazma dönemin hemen hemen bütün ilim alanlarını kapsamasıyla İslam ve Osmanlı kültür-bilim tarihine değerli bir pencere açıyor.
Brill Yayınevi tarafından yayınlanan Treasures of Knowledge: An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3-1503/4) [Bilgi Hazineleri: Bir Osmanlı Saray Kütüphanesi Envanteri (1502/3-1503/4)] eser iki ciltten oluşuyor. Eserin 1080 sayfalık birinci cildi farklı uzmanların konuyla alakalı kaleme aldıkları 28 makaleden meydana geliyor. Yaklaşık 400 sayfa olan ikinci cildinde ise eserin transliterasyonu ve renkli bir tıpkıbasımını yer alıyor.
İlk ciltteki makaleler, envanterin içindeki konu sıralamasını takip ediyor. Kitabın giriş kısmında kitaptaki makalelerin 4-6 Nisan, 2014 tarihlerinde Harvard Üniversitesi’nde organize edilen üç günlük disiplinlerarası bir çalıştayda sunulan tebliğlerin genişletilmiş versiyonları oldukları vurgulanıyor.
KÜTÜPHANENİN ANALİZİ
Makaleler 3 farklı başlık altında sunuluyor. “Saray Kütüphanesi Envanterine Genel Bir Bakış ve Önemi” başlıklı birinci kısımda Gülru Necipoğlu, Cemal Kafadar ve Cornell H. Fleischer tarafından kaleme alınan makaleler yer alıyor. “Bir Koleksiyon Olarak Saray Kütüphanesi ve Kitap Sanatları” başlıklı ikinci bölümde ise Zeynep Atbaş, Zeren Tanındı ve Judith Pfeiffer imzalı makaleler var. “Saray Kütüphanesi Envanterinde Kitap Başlıkları ve Disiplinleri” başlıklı üçüncü kısımda ise 29 farklı müellif tarafından kaleme alınan 22 makale yer alıyor. Her bir makale Saray Kütüphanesi envanterindeki farklı disiplinlere ait kitapları konu alıyor. Örneğin birinci makale tefsir ve kıraat, ikinci makale hadis, üçüncü makale dualar, zikirler, Kuran-ı Kerim ve sihirli kareler, dördüncü makale kelam, beşinci makale İslam fıkhı ve mezhepler, Hanefi mezhebinin önde gelenlerinin biyografileri, altıncı makale fıkıh usulü, yedinci makale tasavvuf konulu kitapları ele alıyor. Geri kalan makalelerde ahlak, siyaset, tıp, tarih, tarım, coğrafya, filoloji ve edebiyat, sözlükbilim, gizli ilimler, astronomi, matematik, mantık, cedel ve felsefe konulu kitaplar ele alınıyor. Makalelerde envanterde yer alan listeyi değerlendiren bir analiz yazısı yer alıyor ve ilaveten bu kitapların envanterde nerde yer aldığı, envanterin ne kadarını kapsadığı, eğer günümüze kadar ulaştıysa yazmaların nerde bulunduğu ve şayet yayınlandıysa yayın bilgileri veriliyor.
Birinci cildin sonundaki eklerde ilk olarak Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunan yazmaların arasında Sultan II. Beyazıt’ın mührünü taşıyan yazmaların bir listesi veriliyor. İkinci ekte ise II. Beyazıt’ın mührünü taşıyan ama Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nin dışındaki kütüphanelere transfer edilen yazmaların bir listesi veriliyor. Bu listede Türkiye’deki kütüphaneler haricinde yabancı kütüphanelerin de yer alması dikkat çekiyor. Üçüncü ekte ise Gülru Necipoğlu Topkapı Sarayı Kütüphanesi’nde bulunan ve II. Beyazıt’ın mührünü taşıyan bazı yazmalardaki başlıklar ile envanterdeki kayıtları mukayese ediyor. Bu ekte yazmaların başlıklarının yer aldığı varakların renkli resimleri de yer alıyor.
DEĞERLİ BİR VESİKA
Eklerden sonra ise Atufi’nin envanterinin başında yer alan ve Atufi tarafından eklenmiş iki önsözün İngilizce tercümeleri yer alıyor. Bu önsözlerden Türkçe olanı bir kütüphanedeki kitapların tanzimi ve envanter kaydına dair kurallar ve bu kuralların istisnalarını içeriyor. Arapça önsöz ise II. Beyazıt’a uzunca bir övgü kısmından sonra sultanın envanterin kaleme alınmasına dair emrini ihtiva ediyor. Netice olarak diyebiliriz ki bu envanter sadece basit bir kütüphane envanteri değil, bunun çok ötesinde tarihî değer taşıyan bir vesikadır. Treasures of Knowledge adlı eser, gerek otuzdan fazla değerli müellifi, gerek hacmi, gerek kapsamı ve derinliği açısından Türk-İslam kütüphaneleri tarihi alanına anıtsal bir katkıdır. Ayrıca eser bu tarz tarih vesika ve belgelerin nasıl çalışılması gerektiği konusunda da güzel bir örnektir. Bundan dolayı bu eserin yayınlanmış olmasını büyük bir mutlulukla karşılıyor, bir an önce Türkçeye kazandırılması ya da en azından yurdumuzun önemli kütüphanelerinde yerini almasını canı gönülden temenni ediyorum.
