Meşrutiyetten Cumhuriyet’e birçok önemli vazifede bulunan Süreyya Paşa’nın (1874-1955) hayatı Kürşad Karacagil’in kaleme aldığı biyografik eserde okuyucuya sunuldu. Süreyya Paşa üzerine hazırlanmış ilk kapsamlı çalışma olan bu eserde Paşa’nın ailesi, askeri, siyasi ve ticari faaliyetleri ile eserleri ayrıntılı olarak ele alınıyor.
Yazarın doktora tezi olarak hazırladığı kitaba Türkiye’deki çeşitli arşivler, süreli yayınlar, Süreyya Paşa’nın ailesinden alınan bilgi, belge ve fotoğraflar kaynaklık ediyor.
Süreyya Paşa, 1874’de Karadağ’ın Podgorica şehrinde dünyaya geldi. Babası Serasker Mehmed Rıza Paşa (1844-1920)dır. Aile Rıza Paşa’nın askeri görevleri gereği çeşitli şehirlerde bulunur. Süreyya Paşa İstanbul’daki Şemsü’l-Maarif Mektebi’nin ardından Beşiktaş Askeri Rüştiyesi ve Kulesi Askeri Lisesi’nden mezun olur. Süreyya Paşa kardeşi Şükrü Bey ile askeri eğitimi devam ederken Sultan II. Abdülhamid tarafından 1893’de zadegan sınıfına alınır. 1894’de Harbiye eğitimini tamamlayarak kolağası olur. II. Abdülhamid’in kurmay heyetine atadığı Süreyya Paşa 1908 yılına kadar bu görevde kalır. 31 Mart Vakası üzerine babası Serasker Rıza Paşa Midilli’ye sürgün edilir. Süreyya Paşa’nın ise rütbesi düşürülür. Paşa bundan sonra askerlikle ilgili eserler neşretmeye ve askeri havacılıkla ilgilenmeye başlar.
ASKERLİK MESLEĞİNDEN İSTİFA EDER
Ocak 1914’de Enver Paşa’nın Harbiye Nazırlığı’na getirilmesinden sonra Süreyya Paşa Havacılık Komisyonu’ndan alınarak Erzincan’daki 31. Kolordu Komutanlığı’na atanır. Miralay Süreyya Paşa bu ani atama üzerine yeni görev yerine gitmeyerek askerlik mesleğinden istifa eder. Süreyya Paşa Havacılık Komisyonu’nda bulunduğu süre zarfından Mahmud Şevket Paşa’nın desteğiyle Osmanlı’da havacılığın kurulması ve geliştirilmesinde büyük çaba sarf etmiştir. Paşa askerlik mesleğinden ayrıldıktan sonra havacılıkla ilgilenmeye devam etmiş ve 1927’de İstanbul Türk Tayyareciler Kulübü’nü kurmuştur.
Süreyya Paşa ebeveynlerinin isteği üzerine Yüzbaşı Salih Bey’in kızı Adalet Hanımla 1895’de evlenir. Süreyya Paşa ve Adalet Hanım’ın bu evlilikten Atıf, Hayri ve Melahat isimli üç çocuğu olur. Paşa çocuklarına yurtdışında eğitim aldırmış ve kendi kurduğu ticari müesseselerde görev vermiştir. Soyadı kanunuyla Süreyya Paşa ve ailesi İlmen soyadını alır.
Millî Mücadele yıllarında Kadıköy Müdaafa-i Hukuk Cemiyeti’nde bulunan ve başkanlık da yapan Süreyya Paşa 1924 Halk Fıkrası’na üye olur. Eylül 1927’de Cumhuriyet Halk Fırkası’nın İstanbul milletvekili olarak Meclis’e girer. Meclis çalışmalarında çeşitli kanun tekliflerinde bulunur. Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın 1930’da kurulmasıyla Süreyya Paşa Cumhuriyet Halk Fırkası’ndan Serbest Cumhuriyet Fırkası’na geçer. Ancak Serbest Fırka teşebbüsü uzun ömürlü olmaz ve kısa bir süre sonra kapatılır. Süreyya Paşa bu esnada sağlık sebeplerinde dolayı uzun süre Meclis’te bulunamamış havadisleri gazetelerden öğrenmiştir. Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kapanmasının ardından Süreyya Paşa milletvekilliğinden istifa eder. Süreyya Paşa’nın siyasi hayatında parti kurma teşebbüsü de yer almaktadır. Eylül 1949-Temmuz 1950 arasında faaliyet gösteren Toprak Emlak ve Serbest Teşebbüs Partisi’nin kurulması ve genel başkanlığında bulunmuştur.
YAZAR KİMLİĞİ DE VARDIR
Süreyya Paşa asker ve siyasetçi kimliğinin yanı sıra sosyal ve ticari teşebbüslerde bulunan bir müteşebbis ve hayırseverdir. Kadıköy-Üsküdar tramvayının inşası, Kayış Dağı suyunun Kadıköy’e getirilmesi, Kadıköy Şark Musiki Cemiyeti, Süreyya Sineması, Süreyya Plajı ve Yoğurtçu Parkı’nın tesisi, Adalet Spor Külubu, Narlıdere’deki çiftliğini bağışlayarak kurulan Süreyya Paşa Sanatoryumu, Hilal-i Ahmer Cemiyeti Kadıköy şube başkanlığı Süreyya Paşa’nın sosyal ve kültür faaliyetlerinden bazılarıdır.
Ticaret hayatına da atılan Süreyya Paşa, İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası meclis üyeliğinde yer almış ve tekstil tarihimiz için önemli hamlelerden biri olan Süreyya Mensucat Fabrikası’nı kurmuştur. Paşa’nın maden imtiyazı ve tuğla fabrikası kurma teşebbüsleri ise çeşitli sebeplerden yarım kalmıştır.
Süreyya Paşa’nın bir diğer dikkat çekici özelliği de yazarlık yönüdür. Yaptığı çeviriler, yazdığı kitap, rapor ve makaleler onun bu yönüne göstermektedir. Eski ve yeni harflerle 23 eser kaleme alan Süreyya Paşa’nın kitapları askerlik, siyaset, ticaret, havacılık, belediyecilik, imar, sanayi, kültür ve ulaşım gibi pek çok konuyu ihtiva etmektedir. Ayrıca çeşitli meseleleri ele aldığı hatıralarım başlığıyla beş ciltten oluşan bir eser de yazmıştır.
Süreyya Paşa 6 Şubat 1955’de Kadıköy Moda’daki evinde vefat eder. Paşa için 8 Şubat’ta askeri bir merasim düzenlenir. Askeri tören çerçevesinde Türk Hava Kuvvetleri’ne ait bir jet filosu Paşa’ya saygı uçuşunda bulunur. Cenaze töreni asker ve sivil erkanın yanı sıra İstanbul halkının kalabalık katılıyla gerçekleşir. Süreyya Paşa’nın naaşı sanatoryum yapılması için bağışladığı çiftliğinde kendisinin vefatından evvel hazırlattığı kabre defnedilir. Asker, siyasetçi, müteşebbis ve hayırsever kişiliğiyle öne çıkan Süreyya Paşa İstanbul’un Anadolu yakasına kazandırdığı eserlerle hala adından söz ettirmektedir.
Süreyya Paşa üzerine kaleme alınmış ve fotoğraflarla zenginleştirilmiş bu eser hem Paşa’nın hayatına hem de yakın dönem tarihine katkı sağlaması bakımından dikkate değerdir.
