Afrika’nın en kalabalık ülkesi (200 milyon) ve en büyük ekonomilerinden biri olan Nijerya, yalnızca Batı Afrika’da değil, tüm kıtadaki gelişmeleri etkileme potansiyeline sahip bir ülkedir. Nijerya, diğer Afrika ülkelerine kıyasla büyük nüfus ve belirgin ekonomik başarılar nedeniyle “Afrika’nın Devi” olarak anılmaktadır.
Nijerya hem büyüklük, nüfus ve hem bölgesel hem de küresel ölçekte önemi açısından büyük bir ülke olarak birçok ülkenin dikkatini üzerine çekiyor. Nijerya’nın yüksek nüfus yoğunluğu ve yarısından fazlasının Müslüman ve ülke geneline yayılmış sayısız kaynağa sahip olması, Afrika’nın en önemli petrol üreten ülkelerinden biri olarak stratejik ve ekonomik öneme sahip bulunması etki alanı açısından özellikle İran ve Suudi Arabistan için önemli bir ülke olarak konumlandırılmıştır. İran ve Suudi Arabistan arasında yeni bir jeopolitik/teopolitik mücadele cephesi olan Nijerya’da aktif olmak ve nüfuz elde etmek Batı Afrika’da ekonomik, politik ve dini konum olarak güç kazanması anlamına geliyor. Bu nedenle her iki ülke bu kazanımları elde etmek amacıyla destek verdikleri gruplar üzerinden bir vekalet savaşı yürütüyorlar. İki ülke arasında yaşanan mücadelede camileri, İslami okulları, medyayı, üniversite öğrencilerini destekleyerek ve finanse ederek benzer stratejiler üzerinde yoğunlaşmaktadırlar.
Kuzey Nijerya’daki bir şehir olan Zaria doğumlu olan Zakzaki Maliki Sünni bir aileden geliyor. Gençlik yıllarında Nijerya Müslüman Öğrenciler Birliği’nde (MSS) aktif görev alan Zakzaki, ülke genelinde İslam şeriatının hakim kılınması için büyük gösterileri organize etti. Zakzaki’nin aktif olduğu bu yıllarda, İran›daki Devrim ile aynı zamana denk geldi. İran Devriminden etkilenen Zakzaki, Nijerya’da İran Devrimi gibi İslami bir canlanmanın ve İslami bir cumhuriyetin kurulmasının mümkün olacağına inandı. Zakzaki, İran’a periyodik olarak yaptığı gezilerle Şiiliğe yöneldi ve ileride doğacak olan, Nijerya İslami Hareketi IMN’nin altyapısını kurdu. İran örneğinden ilham alan Nijeryalıların çoğu Sünni gelenekten geldiğinden Zakzaki, ilk yıllarında Şii kimliğinden kaçınan bir sloganı benimseyerek daha çok İslam kimliğini teşvik etti. Ancak, Zakzaki’nin IMN’nin mezhepsel bir yapı olmadığını söylemesi, çoğu kimseye göre teolojik olmaktan çok politik bir davranıştı. Zakzaki 1994 yılında Şiiliği hakkında daha belirgin hale geldiğinde, takipçilerinden bir kısmı kendisinden ayrıldı ve Şii olmayı reddetti. O dönemde Zakzaki’den ayrılan takipçilerinden en önemlileri arasında, daha sonra Selefi/Vehhabi etkisiyle Boko Haram’ı kuracak olan Muhammed Yusuf’du. Bununla birlikte IMN’den farklı olarak, Nijerya devletine bağlılıklarını ifade eden Rasul el Azam Vakfı gibi Şii grupları da bulunmaktadır.
Afrika’nın en büyük Şii hareketi olarak bilinen IMN’nin, Nijerya nüfusunun yüzde 2 ila 3’ünü oluşturduğu ve kabaca dört-beş milyon Nijeryalı Şii olduğu tahmin ediliyor. Nijerya’nın kuzeyinde başarılı bir organizasyon olan Nijerya İslami Hareketi (IMN) kısa sürede büyüdü ve ülkede yaşayan Şii Müslümanları arasında güçlü bir destek kazandı. Hausa, Farsça, İspanyolca ve Arapça da dahil olmak üzere en az beş dil bilen ve Ehlisünnet inanç ve fıkıh kitaplarını da okuyan Şeyh Zakzaki, hem Şia hem de Ehlisünnet inançlarına oldukça hâkim olmasından kaynaklı olarak kendisine avantaj sağladı. Birçok kişiye göre, Nijerya’da Şii varlığının kurulması İran’ dan gelen fon, eğitim ve desteklerle gelişti. IMN’nin Nijerya’daki İran dış politikasının bir uzantısı olarak, özellikle de ülkenin Müslümanları arasında “Şiiliğin” yayılmasında büyük ölçüde hizmet ettiğini göstermektedir. İran’ın Afrika kıtasına olan ilgisi “Tropikal Şii Bölgesi”nin bir parçası olarak özetlemek gerekirse, İran’ın Nijerya’daki hedeflerinden en az bir kısmını gerçekleştirdiği sonucuna varabiliriz.
2015 yılında Nijerya Şiilerinin en yoğun yaşadığı yer olan Zaria kentindeki törenler sırasında Genelkurmay Başkanını taşıyan konvoyun geçişinin engellendiği ve suikast girişiminde bulunulduğu gerekçesiyle Nijerya güvenlik kuvvetlerinin göstericilere ateş açması sonucu 300 Nijerya İslami Hareketi IMN üyesinin öldürülmesi ve sonrasında ağır yaralanan Zakzaki’nin gözaltına alınıp tutuklanması olayların başlamasına neden oldu. 2016 yılında Kaduna eyalet hükümeti yaşanan olaylardan sonra IMN’nin faaliyetlerini yasakladı.
Bu gerilimlerden sonra Zakzaki’nin serbest bırakılmasını talep eden protestolar sırasında güvenlik güçleri ile IMN takipçileri arasında sık sık çatışmalar yaşandı. Son olarak 22 Temmuz’da IMN üyeleri başkent Abuja’da, serbest bırakılması için bir mahkeme kararı olmasına rağmen Buhari hükümeti tarafından 2015 yılından beri hapiste tutulan ve son aylarda zehirlendiği iddia edilen liderleri İbrahim Ez-Zakzaki ve eşinin serbest bırakılmasını talep etmek amacıyla düzenlediği protesto yürüyüşü sırasında ölümcül şiddet olayları yaşandı.
Güvenlik güçlerinin müdahalesi nedeniyle sık sık yaşanan şiddet olaylarından sonra Nijerya’nın başkenti Abuja’daki Federal Yüksek Mahkemesi, Nijerya İslami Hareketi IMN’nin faaliyetlerinin “terörizm ve yasadışılık” teşkil ettiğini söyleyerek Nijerya İslami Hareketi’ni yasaklama kararı aldı. Nijerya İslami Hareketi, ise barışçıl bir hareket olduğunu savunarak, mücadelelerine hukuki yollarla devam edeceklerini açıkladı, aynı zamanda İnsan Hakları İzleme Örgütü (HRW) “tüm Nijeryalıların temel insan haklarını tehdit ettiğini” söyleyerek yasağı kınadı.
Bazı Nijeryalıların, yasaklanmasının ardından IMN’nin Boko Haram tarzı bir isyancı gruba dönüşebileceği ve daha fazla tahribata yol açabileceği endişesi olsa bile, şimdiye kadar IMN polis ve askerle yaşadığı krizlerde birçok üyesini kaybetmesi ve 2016 yılında Kaduna eyaletinde yasaklanması gibi birçok sorunla karşılaştığı halde, şiddet uygulaması için ortam elde etmesine rağmen bugüne kadar şiddet eylemlerine girişmedi. IMN’nin şiddet ortamına yönelmesi durumunda, Şiileri bir tehdit olarak gören Nijerya hükümetine ve Boko Haram’a karşı iki cephede savaşması gerekecektir ki, bu IMN’nin kazanamayacağı bir savaş olacak ve kendisini daha da riske atacaktır. Bu nedenlerden dolayı IMN’nin şiddete başvurma olasılığı çok düşük görünüyor.
IMN’nin yasaklanmasından bir hafta sonra, Zakzaki’nin son görülen duruşmasında mahkeme heyeti, Zakzaki ve eşinin tıbbi tedavi görmesi için Hindistan’a gidebileceğine karar vermesi, şimdilik Nijerya Şiilerini memnun etmiş gibi görünse de, IMN’nin yasaklanması ile ilgili olarak ileride Nijerya hükümeti ve IMN arasındaki sıkıntılar devam edecek.
