Türkiye’de kültürel miras koruma denilince çoğunlukla cami, türbe, sur, kilise, köprü ve kervansaray gibi taşınmaz kültür varlıkların restorasyonunu inceleyen çalışmalar hatırlanır. Halbuki antik dönemlerden, Roma, Bizans ve Osmanlı Devleti’nden bugüne kalan taşınabilir kültür varlıklarının gelecek nesillere aktarılabilmesi için geçirdiği onarım, restorasyon ve konservasyonun gibi koruma eylemlerinin tarihi de önem taşımaktadır.
Arkeolojik kazılarda ortaya çıkarılan ve çeşitli müzelerde sergilenen taşınabilir kültür varlıklarının restorasyon tarihi restoratör Vildan Yarlıgaş’ın kaleme aldığı ve Alfa Yayınları’ndan okurla buluşan Kimyahane, Müze-i Hümayûn’dan İstanbul Arkeoloji Müzelerine Türkiye’de Kültür Varlıkları Konservasyonun Başlangıç Öyküsü isimli eserde ele alınıyor. Titiz bir arşiv araştırmasına dayanan çalışmada, Osmanlı Devleti’nin ilk müzesi olan Müze-i Hümayûn’dan başlayarak müze objelerinin kimler tarafından, hangi mekânlarda ve ne gibi yöntemlerle onarıldığı ele alınıyor.
Tarihi eserleri kimler tamir ediyor?
Osmanlı Devleti’nin son döneminden Cumhuriyet’in ilk yıllarına taşınabilir kültür varlıklarının restorasyonu Müze-i Hümâyûn ve ardılı olan İstanbul Arkeoloji Müzeleri bünyesinde yapılagelmiştir.
Müze’ye getirilen heykel, lahit ve benzeri tarihi eserlerin onarım süreçleri önceleri Heykel Atölyesi’nde yürütülmekteydi. Henüz kimyagerlerin devreye girmediği bir dönemde kazılardan çıkarılan, müzelerde sergilenen ya da depolarda muhafaza edilen eserlerin onarımı da yine bu atölyede heykeltraşlar tarafından yapılmıştır.
Müze-i Hümayûn’da görülen en erken restorasyon faaliyetlerinde heykeltraş Yervant Oskan rol oynamıştır. Oskan Efendi, İtalya ve Fransa’da heykel eğitimi almış ve İstanbul’da bir sergide Osman Hamdi Bey ile tanışmıştı. Hatta Osman Hamdi’nin 1883’deki Nemrut kazısına katılmıştı. Orada heykellerin mulajlarını almış ve bu çalışmalarını Osman Hamdi Bey ile Nemrut Tümülüsü adlı kitapta yayınlamışlardı. Oskan Efendi, Müze-i Hümâyûn müdürü Osman Hamdi Bey’le kazılara gitmeye devam ettiği gibi Sanayi-i Nefise Mektebi’nde heykel dersleri de vermiş ve Müze-i Hümayûn’da Osmanlı Devleti’nin ilk “restoratörü” o zamanki ifadeyle “müze tamirat memuru” olarak görev almıştı. İlerleyen süreçte Oskan Efendi, Sanayi-i Nefise Mektebi öğrencilerini de bu onarım çalışmalarına dahil etmiş ve onlarla özellikle taş eserlerin onarımını gerçekleştirmişti. Oskan Efendi’den başka Sanayi-i Nefise Mektebi’nde yetişen ve sonrasında heykel atölyesinde çalışan isimler arasında İhsan Özsoy, Zühtü Müridoğlu ve Muzaffer Ertoran gibi önemli heykeltraşlar bulunmaktadır.
Müze tamirat memurluğundan kimyahaneye
1936 yılına gelindiğinde İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nin çatısı altında Türkiye’nin ilk modern konservasyon laboratuvarı unvanını taşıyan Kimyahane kurulur. Topkapı Sarayı’nın birinci avlusunda, Aya İrini Kilisesi’nin karşısında yer alan ve Sultan I. Ahmed devrinde Saray’ın ekmek ihtiyacını gidermek için kurulmuş harap durumdaki Fodla Fırını binası ayağa kaldırılarak Kimyahane işlevi görmeye başlar. Öncelikle İstanbul Arkeoloji Müzeleri’ndeki eserler olmak üzere Türkiye’nin dört bir yanındaki eserlerin onarımı burada gerçekleştirilir.
Kuruluşundan itibaren Kimyahane’de çalışan isimler incelendiğinde pek çoğunun yurtdışında (özellikle Almanya) eğitim almış, döneminin üniversitelerinde eğitim veren, sadece teorik değil pratik olarak kazı alanlarında tecrübesi olan isimler olduğu görülmektedir. Ayrıca Kimyahane’nin çalışma sisteminde Almanya’daki uzmanlardan ve özellikle Berlin Kraliyet Müzeleri Kimya Laboratuvarı’nın çalışmalarından da faydalanılmıştır.
