Bütün medeniyetler, öncü kuşakların, çileli, zorlu, yorucu buluş, oluş ve varoluş yolculuklarının eseridir. Bizim medeniyetimizin öncü kuşakları, âlim, ârif ve hakîm''den oluşuyordu.

limm, ilim yolculuğunun yapıtaşlarını döşüyordu. lim''inulaştığı bulguları da dikkate alan ârif, marifet ve fikir yolculuğunun hamurunu karıyordu. Hakîm - tasavvufu eksene alarak konuşacak olursak- hayatımızın iç ve dış dünyalarının hikmet duvarlarını örüyor; âlim ve ârif''in gerçekleştirdiği buluş ve oluş/um/ların neticesinde, hakikat sarayının inşasına katkıda bulunuyordu.

Sonuçta bu üç "kurucu figür", Yaratıcı''nın eşyada, âlemde ve -küçük âlem- insanda tezahür ve tecellî eden hakikatinin izdüşümlerinin g/izlerini araştırıyor, derinliklerinde hiç bitmeyen bir kendini keşif, eşyayı keşif, kâinâtı keşif ve nihayet Yaratıcı''yı keşif yolculuğu yapıyordu.

***

Bu üç figür, bu önaçıcı yolculukları yaparken, kendilerinin veya ağlarına bağlandıkları "ideoloji"lerin, meşreplerin, yönelimlerin doğruluğunu ispatlama / dayatma kaygısı ile hareket etmiyorlardı: Hakikatin bütün insanlığa önaçacak koridorlarının keşfedilmesine önayak oluyorlardı, kendi meşreplerince, kendi "meslek"lerince -gerçekleştirdikleri seyr-ü sülûkları çerçevesinde.

lim, ârif ve hakîm figürlerinden oluşan Müslüman öncü kuşakların temel gâyesi, hakkıyla kul olabilmek, Yaratıcı''nın bütün insanları mükellef kıldığı "halifelik" yükümlülüğünü mükemmel mânâda yerine getirebilmekti. Dolayısıyla Müslüman öncü kuşaklar, tıpkı diğer bütün Müslüman fertler ve topluluklar gibi, aynı hedefe kilitlenmişlerdi: Allah''ın rızasını kazanmak. Bunun yolu da, Allah''a hakkıyla kul olabilmekten geçiyordu ve kulluk peygamberler için bile peygamberlikten önce gelen en yüce mertebeydi. İnsan, hakkıyla kul olabildiği ölçüde, kula kulluktan da, dünyaya kulluktan da, araçlara (bilime, teknolojiye, arzulara, egoya, hırslara) kulluktan da kurtulabiliyordu ancak.

***

O yüzden, âlim''in, ârif''in ve hakîm''in ilgileri ve ulaştıkları bilgileri hayata geçirme enstrümanları ne kadar farklı olursa olsun, hepsi hakikati keşif noktasına doğru -kendi meşreplerince ve "meslek"lerince- yol alıyordu. O yüzden, bir fizikçi de, bir fakih de, bir matematikçi, de bir felsefeci de, işine, çalışmasına, kitabına önce âlemleri yaratan Rabb''e -verdiği akıl, fikir, irade nimetlerinden ötürü- hamdederek başlıyordu. O yüzden âlim''le ârif arasında, ârif''le hakîm arasında çok yönlü, çok katmanlı bir seyyaliyet / akışkanlık, sey/ya/riyet / bakışkanlık ve devamiyet / çalışkanlık ve süreklilik hükümsürüyordu: Hem zihnî, hem hissî, hem de coğrafî düzlemlerde.

***

Âlimm, buluş''un adamıydı: Çıkılacak yolculukta izlenecek"yol"un ("dünya"nın) gerçeklerinin mahiyetini belirlemek ve yolculuğun haritasını çıkarmakla meşgul oluyordu: lim''in eşya''nın, âlem''in ve insanın hakikatlerini keşif süreci, hakikatin hayat bulmasıyla sonuçlanıyordu: "mekke süreci".

Ârif, bulunuş''unn, dolayısıyla oluş''un adamıydı.Hakikatle buluşan insan için, hakikatin hayat olmasının hamurunu karıyordu. lim''in keşfettiği hakikatlere, bütün açılardan bakıyor, inceliyor, rötuş yapıyor ve insanlara ruh üfleyecek bir hayatın temellerini atıyordu: "medine süreci".

Hakîm ise, varoluş''un ve varkılış''ın adamıydı: Hakikatin herkese ve her şeye hayat sunmasını sağlıyordu, tıpkı bir mimar, bir mûsikişinas, bir hattat, bir şâir gibi... Medine sürecinde ekilen medeniyet tohumlarının meyvelerini topluyor ve sunuyordu herkese.

***

Âlim''in yaptığı iş, esas itibariyle bir tafsil işiydi: Eşyanın, âlem''in ve insanın oluşturucu zâhirî ve bâtınî unsurlarını ayrıştırıyor, belirliyordu. rif, bu unsurları terkip ediyor; hakîm ise, tevhîd ediyordu.

Âlim, şiarları belirliyordu: Sünnet-i seniyye''deki"kavl" / Söz aşaması: İlme''l-yakîn mertebesi. rif, bu şiarları şuura dönüştürüyordu: Sünnet-i seniyye''deki fiil aşaması: Ayne''l-yakîn mertebesi. Hakîm ise, şuura dönüşen şiarları, meyve verdirecek doyumsuz bir şiire durdurma yolculuğuna çıkıyordu: Sünnet-i seniyye''deki ikrar / hâl aşaması: Hakk''al-yakîn mertebesi.

Âlim, hem Vâcibu''l Vücûd / Yaratıcı ile mevcud /yaratılan arasındaki; hem de hakikatle insanlar arasındaki seyyâleti sağlıyordu.

Ârif, hem Vâcibu''l-Vücûd ile mevcud arasındaki irtibatın; hem de hakikatin insanlar arasında tesis ettiği rabıtanın hakikatini, tezahürlerini, tecellîlerini seyredalıyordu.

Hakîm ise, bu çift yönlü işleyen hakikat yolculuğunu hem yaşanan, hem de yaşatan devamiyetini sağlıyordu, inşa edilen hakikat sarayının insanlara hayat ve ruh sunmasını mümkün kılacak bir tabir, bir imar ve bir ma''mur etme yolcuğu yaparak...